MAN LEH MUAL CHUNGCHANG

 MAN LEH MUAL CHUNGCHANG

1. NAU PUAKPUAN MAN/NAU PUANPUAK

    MAN

2. NI-ÂR

3. PALAL

4. PU SUM

5. SUM FÂNG

6. SUM HMA HRUAI

MAN DANG AWM THEITE

7. CHÂR SÛT PHAWI MAN

8. CHHUAT KIL KAI MAN

9. DÀWN PUAN PHAH

10. LAWI CHAL

11. FANGHMA NO EI

12. NU MAN

13. NUPUI MAN KHALH

14. PALAI MAN

15. SE BO MAWH

16. ṬHIAN MAN

17. ṬHUTPHAH

A chipchiar zawkin:-

               Mizo inneih danah man leh mualin lei a rel hle a. Mizovin tangka (pawisa) an neih hmain hmeichhe manah Ṭhi, Dâr leh Sial an hmang țhin a. Chûng chu an neih loh chuan a aiah bungraw dang a hù tawka ngaihin a insutthlâktir ṭhin. Hmeichhe man bi inang vekin a kal lo va, Lal fanu man a sang ber a, Lusei manin a dawt a, Nula hnahkhat man ai chuan Nuthlawi emaw Hringkîr man emaw chu a hniam leh hret bawk ṭhin. Man atan sial an inpe tam ber a, man bi sawi nan pawh a se zâta sawiin, "Se thum, se nga" tiin an sawi a. Zàwl thu an thlun laia an inremna ang zât zât chu hmeichhe man a ni mai țhin a ni.

              Mizo inneih dana hmeichhe man reng reng hi an taksa man tak tak a ni lo va, "Inneihna Man" chauh a ni zawk a. Chu an inneihna man chu nula pa-in têl bik mai lovin, mihring chhungkhata insiam tur an nih avangin thisen zawmpui chhuiin a man chu an ei darh țhin. chu an ei darh chu "MAN ṬANG" an ti. Ran hralh leh thil dang inhralh nikhua châng reng rengin a man ei darh a ni ve ngai lo. Hetia hmeichhe man ei darh a nihna hian man hming chu pu mah se, an taksa man tak tak a nih lohzia a ti lang chiang êm êm a ni. Tin, an ei darh dàn pawhin awmzia a nei thûk em em a, an ei dàn chu hetiang hian;

1. NAU PUAKPUAN MAN/NAU PUANPUAK

    MAN:

               A lam dan hi țhenkhatin 'Nau Puakpuan Man' an ti a, ṭhenkhatin 'Nau Puanpuak Man' an ti. Pasal nei laizâwn zinga pasal neia fa nei tawh ngeiin an ei a, chutiang a neih loh leh a pami fanu pasal neia fa nei tawhin a ei țhin. Chu nula pasal nei chuan fa a neih ve tikah 'Nau Puakpuan man/Nau Puanpuak Man' eitu chuan Nau Puakpuan a tumsak ve leh ṭhin a ni.

2. NI-ÂR

               Nula pasal neia ni-in (a pa farnu in hranga awm ngei) a ei ṭhin. Nî tam tak nei mah se, a dan takah chuan (nula pasal nei khan nî tam nei mah se) a ni kha pasal nei hmasa ber a nih chuan, a nîte zinga upa berin a ei ang. Tin, a naute pasal nei leh tur an awm chuan, chûng a naute'n pasal an neih ve hunah chuan a nî naupang zawkte chuan an ei ve leh ang. Mahse, nula pasal nei kha a mah chauh a nih chuan a nîte pahnih pathum pawhin an ei ve tho ṭhin.

3. PALAL

                Khual kaia pasal neiin a pasal neihna khuaa a pa tur zawn, an laichìn hnai ei ṭhin a ni. Nula pasal nei tur kha a pasalte ina lawi nghâl mai lovin chu a pa zawn inah chuan a innghat rih a, chu a pa zawn chawp chuan a chângin a fanu anga enin engkimah pa ber chan a channa tura an ineitir ṭhin a ni a, a pa tak takte a hlat tawh avangin a vui leh a vaihna a thlenna tur leh a chaw ṭhing zenna tur berte an ni. Mâk chhiat pawh tâwk se, a tlan luhna tura a laina hnai ber tura an zawn Palal eitu a ni.

4. PU SUM

                Nula pasal neia nu pa (nula pu) ei a ni. A dam tawh loh chuan a ro khâwmtu inpui luahtu-in a ei ṭhin. Dan takah chuan Pu sum hi mi pakhat chauh ei a ni a. Amaherawhchu, nula pasal nei kha fanu mal a nih a, a laizâwn pasal nei leh mai tur an awm loh chuan, a nu pa a dam tawh bawk si loh a, a nu pa fapate( nula putea-te) pahnih pathum an lo nih si chuan 'Pu Phîr' siamin pakhat aia tam paw'n an ei țhin. Pusum hi man ṭang eitu zingah a pawimawh ber a, man ṭang dang eitu bân mah se, 'ban man' lei chhe tling a awm thei lo va, Pu erawh an bàn chuan 'Pu bàn man' sepui an chawi ṭhin. Pu bàn chuan, "vân ni an sal châwk e!" an ti. Tin, Pu sum têltu chuan a tupa-in nupui a neih ve dawn hunah pawh a Pu sum a ei zât sum a thawh ve leh ṭhin.

5. SUM FÂNG

                Nula nuṭa in dang tawhin an ei ṭhin a ni a. Sumpui êm a nih loh avangin Sum fâng hming a pu ta a ni. Nula nuṭa in dang tawh an tama pâ a pawk chuan a ei kimtir vek ṭhin.

6. SUM HMA HRUAI

                Hei hi nula pasal neia pa unau (pami)-in a ei a, man ṭang an sema an pêk hmasak ber a nih avangin 'Sum hma hruai' tih hming pu a ni. Ṭhenkhat chuan nula pa ei kha niin an sawi a, man ťang hming pawh a pu chiah lo. Nula pa bâka a lal ber pêk a ni. Man ṭang an semin an sem (pe) hmasa ber ṭhin.

MAN DANG AWM THEITE:

7. CHÂR SÛT PHAWI MAN

                Unau nula piang za, a naupang zawkin pasal nei dawn se, a u pasal a neih khalh tura chu nula hnahkhat, thisen la pal lo a nih chuan, tlai sialin a man a pung ṭhin a. Chu a man punna tak tlai sial chu "châr sût phawi man" an tih tak chu a ni. Mizo pi leh pute chuan kawmchâr bera sût hi an ngai puithu êm êm mai a, "Thla (Moon)-in a veng," an ti. In an ṭhiah pawhin pâwn sût aṭangin a phawi ṭan a, a indawtin an phawi phei zel a, châr sût ngat chu an hman leh duh dawn loh emaw, an in sak leh tur a dal a nih emaw lêm loh phei chuan phawi lohvin an dintir reng ṭhin. Chutianga phawi hnuhnun ber tura ruat a nih avangin, nula unau naupang zawk pasal nei hmasa ta tlat si chu "Châr sût phawi" an ti a ni.

8. CHHUAT KIL KAI MAN

                Nu leh pa la nei nula-in mi in aṭangin pasal nei ta se, a chènna in neitu chuan a in aṭanga pasal nei ta a nih avangin ei a nei ve ṭhin a, chu a man ei ve chu man ṭang hming pawh pu hran lovin, "Chhuat kil kai man" an tih chu a ei ve hrim hrim ṭhin a, a lo buaipui man a ni ber mai.

9. DÂWN PUAN PHAH

                Nula chhungte rem tihnain nula leh khumpui lu zawn chhuat laiah puan phaha puan inzar hliahin an fanu leh an mi duh tlangval chu an mut duntir (inpawltir) a, chu chu innei ngei ngei tura intiamkamna leh indelh nghehna thil a ni a, chutiang an lo hman ṭhin chu a nih avangin tlangvalin a neih leh duh si loh chuan se hnih (tangka sawm riat) a chawi ang. Hei hi a hretu neia tih a ni ṭhin a, dân naranin hmeithai fanu, mi iai an hlauh avanga mi'n an neih ngei duh nâna tih a ni. Dâwn puan an tihna chhan hi Dâwn hnam chìn ṭhin a ni a. Lunglei kianga Dâwn khua an tih tâk hmuna an awm lai ngeia an chìn ni-a sawi an awm. Dâwn puan phah hian man leh mualah ko ri tukna a nei hran lo va, thu tiam thûk tak a ni mai.

10. LAWI CHAL

                Tun hma-in tualkhat inneiin lawichal an nei ngai meuh lo. Khual kaia pasal nei erawh chuan kawng laka vêngtu tur leh an lawi huna vêngtu atan zah phur deuh laina lawichalah an hmang ṭhin a. Lawi zinga a chalchang ber a nih avangin 'Lawi chal' tih a ni. Ṭhenkhat chuan, lawi (ran) chal hian a pui leh a notê a vèn tlat ṭhin avanga chuta ṭanga a hming pu ta-ah an ngai. Nula pasal nei a pasal ina a lawi tur kha lawi kawngah tlangval hawklakin chirh leh vut sawh tein theh an chìn avangin lo vêng him tur leh nula lawi tur chu lawi kawnga tlûk a thian loh avangin tlu hauh lova kaih a ṭul leh kaitu tura ruat a ni. Lawi chungchânga thu neitu ber a nih avangin lawi chal man an phût ang mipa lamin an pêk duh loh phei chuan zan khat na nâ nâ chu lawi a khâm ve thiang tlat a ni. Mahse, inneih loh hlenna erawh a ni lo. Tin, lawi khàmna tur khawpa thil harsa lah a phût ngai hek lo. Lawi chal man hi mana chhiar loh mipa lam tum a ni. Mo hruai dawna hmeichhe in lama pe nghâl an awm a, mo hruaitu mipa in an luh dawna pe an awm bawk. An inremna ang ang a ni mai.

11. FANGHMA NO EI

                Nichina kan sawi lawi chal man te kha sum chhuah nikhua pawha chhuak leh lo tur a nih avangin man leh muala chhiar a ni lo va, fanghma no eia ei ral a ni a. Chutiang bawkin nupui tlân koh man a ni ber a. Nupui tlân kohna hi tlai (tangka sawm hnih) aiin a tam thiang lo. Tlân koh man hi mana chhiar a nih loh avangin hmeichhe lamin an lungawi loh mana phût, ei mai mai tura an ngen a ni. An fanu tlân chu a haw leh dawn chuan tangka sawm hnih min pe ula, an tih chu a ni. Chutia ei ral mai mai tur a nih avang chuan "Fanghma no ei" hming a lo pu ta a ni.

12. NU MAN

                Nula pasal nei kha sâwn emaw inṭhen avanga nu leh pa kâra awm lo ni se, a man chu a hringtu nu dik takin a ei ṭhin. A nu chu pasal nei a ni emaw ni lo emaw, a fanu man tlai chu a ei ve hrim hrim ṭhin a ni.

13. NUPUI MAN KHALH

                Unau mipa upa zawkin nupui neiin a man pe tla thei lo se, a man bat a awm dawn avang chuan zàwl thu an thlun laiin nula pa chuan, "A nau sialin ka khalh e." ti ta se, chu mi awmzia chu, "A nauvin nupui a neih hma ngeiin a fanu man bat ang chu pêk tlâk hmasak tur." tihna a ni. Siala khalh a nih avangin an man bat chu sepui man a tling tih a chiang a, sial an neih loh paw'n sepui aiah tangka sawm li pawm theih a ni.

14. PALAI MAN

                Nupui nei turin tlangval lamin nula inah palai tirin inneih thu chu dân dik tak (Official)-in an thlung ṭhin a. Kha palaite hah man kha hmeichhe lawina ran dàr phawh hlawk an insemtir ṭhin. Lawina ran an neih loh chuan a hranin sum an pe chuang lo. Ṭhenkhat chuan hmeichhe chhawm puan pe pawh an awm.

15. SE BO MAWH

                Nula-in sâwn paiin emaw, tlangval luhkhung se emaw, chu tlangval nen chuan innei leh dawn ta se, a man bâkah bo thiang lo hmeichhe hmeichhiat man tlai sial (tangka sawm hnih)-in a belhchhah a ngai țhin. Mana chhiar a ni lo va, bo thei lah a nih bawk si loh avangin "Se bo mawh" an ti a ni.

16. ṬHIAN MAN

                Nula pasal nei chuan ṭhian a nei ngei ngei țhin. Chu a țhiannu chuan a ṭhiannu man aṭanga la hêk lovin ei a nei ve a, chu chu 'Ṭhian man' tih a ni. Mana chhiar a ni lo va, sum chhuah pawhin a chhuak ve lo. Moin a lawipui atana a hman a nih avangin mipa lamin manpui bâka an pêk chu a ni. Miin ṭhian man eia mi ṭhiana a ṭan tawh chuan mi dang ṭhian nih a thiang tawh lo va, pasal a neih ve hunah pawh a ṭhiannu kha chhangchhe nu lo ni tawh mah se, chu ngei chu a ṭhianah a hmang leh kher ṭhin. Ṭhian man pawh a lo ei tawh zât kha pêk a ni ṭhin. A zât chu an inremna ang ang a ni mai.

17. ṬHUTPHAH

                Miin nupui man pe tla thei sela, a man aṭang tlai sial (tangka sawm hnih) an pe kîr leh ṭhin. Ṭhutphah chu mana bet hming hran pawh nei chuang lo, an pêk kìr leh duh loh phei chuan ṭhutphah a awm lo a ni mai. Ṭhutphah hi mihring invènthàwnna thil, tunlaia 'Security Deposit' an tih ang hi a ni ber ang chu maw. Bat ral theih a ni lo va, mahse, man bat nuam tak a ni. Inneite inkâra thu thlun nung reng atana zakhamna a ni. A rulh leh hun chu inneite (man neitu) fanu naupang berin emaw, pasal a neih tukah chauh a rùl ṭhin. Ṭhenkhat erawh chuan a man eitu a thih tik apianga ṭhutphah ṭhîng ta pawh an awm. Ṭhutphah hi mipa lamin an duh thua an lâk kìr theih a ni lo va, hmeichhe lamin ṭûl an tih leh tih loh thu-a pêk kìr leh chi chauh a ni. Man ziahna lehkha-ah pawh ziah a ni a, man zât sawi nikhua pawhin a hrana sawi tel ṭúl a ni lo.

Miin zali leh sawm hnih man se, "Zali leh ṭhutphah," tia sawi a ni lo va, zali leh sawm hnih a ni mai. Zali ni se, ṭhutphah sawm hnih kîr leh ta se, man chu za thum leh sawm riat leh ṭhutphah a ni lo va, zali a ni mai.

Thu lâkna: : Pu James Dokhuma

                         'Ṭawng ùn hrilh fiahna bû'